Emocje to subiektywne reakcje na istotne wydarzenia, charakteryzowane poprzez zmiany fizjologiczne oraz zmiany na poziomie doświadczenia i widocznego dla innych zachowania.
Każdy epizod emocjonalny składa się z:
- Zdarzenia wywołującego, które jest zawsze specyficzne dla każdej emocji (np. zdziwienie- coś nieoczekiwanego, lęk- zagrożenie),
- Składnika fizjologicznego, kontrolowanego przez autonomiczny układ nerwowy (np. zmiana rytmu serca, przyspieszenie oddechu, pocenie się),
- Składnika osobistego doświadczenia, tj. rzeczywistego odczucia wewnętrznego. Po części jest to świadomość pobudzenia wywołanego zmianami fizjologicznymi, po części wiąże się to z poznawczą oceną sytuacji wywołującej emocje oraz ze sposobem w jaki ona na nas wpływa. Jedną z ważniejszych zmian zachodzącą z wiekiem, jest coraz większy „głos” aspektu poznawczego,
- Widocznej zmiany zachowania– najbardziej wyrazista jest mimika twarzy; ponadto zmiany głosu (wysoki głos- przerażenie) i szczególne gesty (wymachiwanie pięściami- gniew)
Droga rozwoju emocjonalnego
Uczucia w wieku poniemowlęcym – są żywe, zmienne; szybko przechodzą w przeciwstawne; reakcje są gwałtowne, silnie związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem. Rozwój emocjonalny we wczesnych okresach życia zależy od dojrzewania układu nerwowego , który podlega wtedy licznym zmianom funkcjonalnym i strukturalnym. Procesy pobudzenia dominują nad procesami hamowania;
- 2 i 3 r.ż.– nowe emocje: oznaki poczucia winy, zazdrości, dumy, wstydu i zażenowania; łączenie emocji (np. jednocześnie lęk i złość). Wiąże się to z rozwojem poczucia własnego „Ja”- rodzi się około 18 m.ż.
- wraz z wiekiem zmianie ulegają okoliczności wywołujące emocje, od 2 r.ż.– emocje mogą zostać wywołane nie tylko przez konkretną sytuację, ale również przez symboliczną jej reprezentację;
- 2-6 r.ż.– dzieci coraz lepiej rozumieją emocje własne i innych osób, zdobywają zdolność regulowania ekspresji własnych emocji, nabywają coraz więcej umiejętności zaradczych, które pozwalają im sterować zachowaniami i uczuciami innych osób przez wyrażanie własnych emocji, np. przytulanie się. Procedury zaradcze w połączeniu ze wzrastającą świadomością sprawiają, że wybuchy złości stają się coraz rzadsze;
- emocje ujawniają się w coraz bardziej subtelny sposób, gdyż dziecko uczy się panować nad swym zachowaniem i reagować w sposób społecznie akceptowany; dochodzi do rozłączenia emocji (np. nie okazywanie rozczarowania, kiedy prezent okazuje się czymś niechcianym);
- adolescencja – procesy neurohormonalne przekształcające organizm przyczyniają się do występowania zwiększonego pobudzenia emocjonalnego oraz do labilności (chwiejności) emocjonalnej.U wielu dorastających nasila się lękliwość, która według niektórych badaczy osiąga swój szczyt ok. 13-14 r.ż. (Garrison) Szczególnie częste są lęki społeczne, jak np. lęk przed niepowodzeniem czy ekspozycją społeczną (Obuchowska). Charakterystyczna jest też ambiwalencja uczuć, tj. niemal równoczesne przeżywanie uczuć przeciwstawnych.
POJMOWANIE EMOCJI PRZEZ DZIECI
Początki języka emocji
- w drugiej połowie 2 r.ż.– po raz pierwszy dzieci zaczynają używać słów odnoszących się do przeżyć wewnętrznych (szczęśliwy, smutny, zły i przestraszony)
- ok. 2,5 r.ż.- dzieci nie rozmawiają już tylko o własnych uczuciach, ale odnoszą się także do przeżyć innych ludzi;
- w 3 r.ż.– wzrasta gwałtownie zakres i liczba terminów określających emocje. Wnioski, jakie dzieci wyciągają są zazwyczaj poprawne, Młodsze dzieci przedszkolne potrafią prawidłowo wnioskować o przyczynach podstawowych reakcji emocjonalnych- jednak bardziej zwracają uwagę na czynniki zewnętrzne aniżeli wewnętrzne. Następnie dzieci z poziomu zewnętrznych zachowań [„płacz”, „pocałunek”] potrafią przenieść się na poziom psychiczny. Potrafią ponadto przewidywać w zabawie co może zrobić rówieśnik przejawiający określone emocje,
- okres przedszkolny- język staje się precyzyjny, przejrzysty i złożony, zaczyna odwoływać się do możliwych powodów ludzkich uczuć („Babcia zła; ja popisałem ścianę”). Dzieci mówią ponadto o sposobach radzenia sobie z emocjami („Jestem na Ciebie zły, Tatuś, idę sobie, do widzenia”).
- w 6 r.ż.– dzieci używają takich terminów, tak: poruszony, zaniepokojony, rozzłoszczony, zadowolony, nieszczęśliwy, odprężony, zawiedziony, zmartwiony, zdenerwowany i radosny.
Rozmowy na temat emocji
Rozmowy na temat emocji pełnią rozmaite funkcje:
- Umożliwiają dzieciom stawienie czoła własnym emocjom;
- Pomagają wyjaśnić zachowania innych ludzi;
- Służą dzieciom pomocą w zrozumieniu coraz większej liczby uczuć;
- Umożliwiają zgłębienie charakteru i okoliczności kontaktów międzyludzkich;
- Umożliwiają dzieciom dzielenie się swoimi doświadczeniami emocjonalnymi z innymi i uwzględnianie ich w kontaktach z nimi.
Paula Wrześniewska
psycholog, psychoterapeuta
Mozaika – psychoterapia, diagnoza, rozwój
Bibliografia:
Oatley, K., Jenkis, J.M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: PWN.
Przetacznik-Gierowska M. Tyszkowa M. (2000) Psychologia rozwoju
człowieka , T.1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Schaffer, R.H. (2005). Psychologia dziecka. Warszawa: PWN.